Tutaj i wtedy o zmierzchu
Adriana Molenda i Anton Varga, których wystawa jest wynikiem udziału w open call ogłoszonym przez Galerię Miejską Arsenał, postanowili stworzyć instalację, której głównym elementem jest wideo portretujące szczególne miejsce w Poznaniu – sielskie jezioro Rusałka. Sielskie obecnie, ale nie w czasach swego powstania. Do pracy przy tworzeniu sztucznego zbiornika, który powstał podczas II wojny światowej (a dokładniej w latach 1941-42), Niemcy zmuszali więźniów z niemieckich obozów pracy w Poznaniu, w tym głównie Żydów. Do utwardzania dna wykorzystywano macewy pochodzące z likwidowanej synagogi, jak i cmentarza żydowskiego przy ul. Głogowskiej. W okolicy późniejszej Rusałki w styczniu 1940 roku SS dokonało masowych egzekucji więźniów obozu zagłady poznańskiego Fortu VII.
Artyści do filmowania tej w dzisiejszych czasach rekreacyjnej okolicy użyli modelu kamery wyprodukowanej w drugiej połowie lat 30. i używanej w latach 40. XX wieku. Film powstał latem 2022 roku. W opisie nadesłanego projektu tak wyrazili swoje zamiary:
„Hegel pisał, że sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu, co znaczy, że rzeczywisty sens wydarzeń możemy zrozumieć dopiero, kiedy miną. Slavoj Žižek, nawiązując do Hegla, stwierdza, że przyszłości nie możemy zmienić, jeśli punktem wyjścia dla niej jest ta sama teraźniejszość. A teraźniejszość, według niego, możemy zmieniać jedynie poprzez przemianę przeszłości. Brzmi to niemal jak wyzwanie dla alchemików. I taką ambitną próbę chcemy tutaj podjąć”.
Istotnie, próba to ambitna i przywołująca na myśl odwieczne marzenia człowieka o podróżach w czasie. Widzowie, którzy odwiedzą wystawę zostaną więc zaproszeni do swego rodzaju metaforycznego wehikułu, ale nie będzie to świetna zabawa znana z kina, lecz zderzenie się z bolesną prawdą. Mogło być inaczej, gdyby… I teraz może być inaczej, ale… Artyści mówią o historii, ale też stawiają pytania o jej re-interpretację – w taki sposób, by przełamywać zarówno impas samozadowolenia płynącego z przeświadczenia, że wyciągnęliśmy już właściwe lekcje z minionych wydarzeń, jak i bezradność, której się poddajemy, kiedy zostaje obnażona naiwność wcześniejszej postawy.
Czarno-białe kadry pięknych okolic Rusałki, widoki nieba i wody, czarne linie wynurzających się gałęzi, kąpiący się ludzie i… cisza. To ona jest jednym z ważnych elementów tej instalacji. Przez nią realne staje się nierealne, pozornie radosne – bolesne. Piękno natury w czarno-białej wersji, gdy zna się kontekst, zdaje się być wręcz złowrogie. Toczy się zamierzona gra z czasem, metaforyczny gest artystów staje się coraz bardziej czytelny i coraz bardziej boli.
„Kim jesteśmy jako spadkobiercy tego miejsca? Kim stajemy się, kiedy jako bohaterki i bohaterowie wideo-zapisu zostajemy umiejscowieni w wizualnym kontekście właściwym dla postaci z odległej przeszłości? A jaki sens wydarzeniom, które są naszym udziałem, przypiszą ci, którzy fizycznie zajmą nasze miejsce za 80 lat?” – pytają w opisie projektu artyści.
W bardzo interesującym tekście o związkach pomiędzy zmianami w przyrodzie a Zagładą (traktowaną zresztą jako jeden z kataklizmów) Jacek Małczyński pisał:
„Liczne studia na temat Zagłady wynikają z przeświadczenia, że zrozumienie mechanizmów, które do niej doprowadziły, pozwoli nam uniknąć podobnych wydarzeń w przyszłości. W tym sensie, jak piszą Alan Milchman i Alan Rosenberg, jest ona wydarzeniem <<przekształcającym>>: <<Podążając za nim, możemy przystąpić do eliminacji widma ludobójczego uniwersum>>”. (A. Milchman, A. Rosenberg Eksperymenty w myśleniu o Holocauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia, przeł. L. Krowicki, J. Szacki, Scholar, Warszawa 2003, s. 159)
Jacek Małczyński, Historia środowiskowa Zagłady,
„Teksty Drugie Teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 2 | 2017
